Jak działają hormony

Jak opisaliśmy_łyśmy w sekcji Przyczyny dysforii płciowej, DNA każdego człowieka zawiera instrukcje genetyczne dla zarówno męskiego, jak i kobiecego ciała, a to, który zestaw instrukcji zostanie użyty, kontrolowane jest przez hormony produkowane przez gonady. To zróżnicowanie odbywa się przede wszystkim zależnie od tego, czy dysponujesz genem SRY, który między 6. a 8. tygodniem ciąży rozpoczyna reakcję łańcuchową, która produkuje jądra zamiast jajników. Od tego momentu każda cecha płciowa ciała (pierwszo- i drugorzędowa) zależy od hormonów produkowanych przez te gonady oraz ich receptorów.

Jeśli te gonady produkują estrogeny (przede wszystkim estradiol), wówczas genitalnia formują się w łechtaczkę, pochwę i macicę. Jeśli produkują androgeny (przede wszystkim testosteron), genitalia formują się w penisa i mosznę, przemieszczając gruczoły Skenego w dół i powiększając je w prostatę. Różnicowanie kończy się tutaj do momentu rozpoczęcia dojrzewania 9-10 lat później, a wszyscy wiemy, co zachodzi podczas dojrzewania.

Tak więc jak to działa? Dlaczego komórki różnicują w ten sposób? Cóż, zanim do tego przejdziemy, musimy wpierw wyjaśnić koncept receptorów.

Receptory hormonów

W najprostszym ujęciu, receptor jest jak stacyjka na kluczyk w samochodzie (czy współczesne samochody nadal mają zapłon na kluczyk?). Każda komórka ciała ma zestaw zamków, które aktywują różne funkcje wewnątrz niej. Są jak przełączniki, które sygnalizują komórce, że powinna aktywować inną część swojej sekwencji genetycznej. Każdy receptor odbiera jedynie określone związki chemiczne, tak jak tylko określone klucze da się włożyć do stacyjki, a różne związki mają różną zdolność do przekręcania klucza. Niektóre mogą całkowicie uruchomić samochód, niektóre są w stanie jedynie włączyć elektrykę, jak np. ogrzewanie.

Zdolność związku chemicznego (w kontekście tego procesu zwanym ligandem) do połączenia się z receptorem jest zwana względną afinicznością (powinowactwem) wiązania i jest mierzona jako procentowa szansa, że związek chemiczny połączy się z receptorem, w porównaniu do innego. Dla przykładu, jeśli hormon B wiąże się 5 razy rzadziej niż hormon A, wówczas ma 20-procentową afiniczność wiązania względem hormonu A. Analogicznie, zdolność ligandu do aktywowania receptora nazywana jest zdolnością transaktywacyjną. Związki chemiczne, które łączą się z receptorem, lecz go nie aktywują, zwane są antagonistami; te zaś, które aktywują, agonistami. Jeżeli aktywacja jest tylko częściowa, jak uruchomienie samej elektryki w aucie, zwane są częściowymi agonistami.

Bramkarze w klubach są niezłą analogią antagonistów. Stoją oni w drzwiach i nie pozwalają nikomu wejść (pomińmy to, że model biznesowy takiego klubu musi zakładać wytwarzanie pieniędzy z powietrza), ale sami nie wchodzą do klubu. Większość antagonistów nazywana jest blokerami Różnią się one od inhibitorów, które spowalniają reakcję chemiczną, czy inicjatorów, które inicjują bądź przyspieszają reakcję. W przypadku receptorów inhibitor sprawia, że odpowiedź receptora na przyłączony ligand jest mniej efektywna, zaś inicjator, że odpowiedź jest silniejsza.

W pewnych przypadkach hormon może działać jako inhibitor bądź inicjator dla innego hormonu, oddziałując na aktywność komórki. Przykładowo, progesteron zwiększa aktywność komórek, sprawiając, że ich odpowiedź na estrogeny i androgeny jest bardziej efektywna; testosteron zwiększa zdolność transaktywacyjną receptorów dopaminy, więc mózg potrzebuje mniej dopaminy do uzyskania tego samego efektu.

Co jest w środku?

Są cztery główne rodzaje hormonów:

aminokwasy, takie jak melatonina kontrolująca sen czy tyroksyna regulująca metabolizm,
peptydy, takie jak oksytocyna i insulina, które powstają poprzez połączenie co najmniej dwóch aminokwasów wiązaniem peptydowym,
eikozanoidy, powstałe z tłuszczów i kwasów tłuszczowych, przede wszystkim oddziałowujące na układ immunologiczny,
steroidy, produkowane przez różne organy wewnętrzne, których głównym zastosowaniem jest przekazywanie komunikatów do innych organów.

Wszystkie steroidy powstają z cholesteroli (górny lewy róg) bądź pochodzą od innych steroidów. Progestageny przekształcają się w androgeny, które przekształcają się w estrogeny. Jest to jednokierunkowy proces, więc nie wierz, kiedy ktoś ci powie, że nadmiar estrogenu przekształci się w testosteron.

Na potrzeby tranzycji najbardziej interesować nas będzie ostatnia kategoria, jako że wszystkie hormony płciowe są steroidami. Należą one do siedmiu głównych kategorii:

W terapii hormonalnej najbardziej obchodzą nas pierwsze trzy. Uwaga: wszyscy ludzie, niezależnie od fenotypu, mają przynajmniej trochę każdego hormonu w swoich ciałach. To ich proporcje wpływają na kształt ciała.

Andorogeny

Istnieje blisko tuzin różnych androgenów, ale kluczowe dla nas są testosteron oraz dihydrotestosteron.

Testosteron jest głównym hormonem maskulinizującym ludzkie ciało i jest produkowany w nadnerczach, jądrach i jajnikach (w tych ostatnich jest natychmiast konwertowany do estronu i estradiolu). Powoduje on, że mięśnie i komórki kostne rosną, skutkując większą masą mięśniową i grubszym szkieletem przy wyższych jego stężeniach. Oznacza to także, że testosteron jest kluczowy dla zdrowych kości, jako że wpływa na dystrybucję wapnia w obrębie szkieletu. Z tego powodu ostry niedobór testosteronu może skutkować osteoporozą i łamliwymi kośćmi. Testosteron ma też duży wpływ na popęd seksualny i libido, nastawiając korę mózgową do podejmowania działań zorientowanych na stosunek.

Dihydrotestosteron (DHT), produkowany z testosteronu w prostacie, skórze i wątrobie, odgrywa istotną rolę w rozwoju męskich narządów płciowych podczas okresu dojrzewania poprzez wywoływanie przypadkowych erekcji, jak również rozwoju zarostu i owłosienia na ciele. Paradoksalnie DHT powoduje także łysienie typu męskiego, jako że blokuje on dopływ krwi do mieszków włosowych na czubku głowy (sorry, trans faceci, to miecz obosieczny). DHT przyłącza się do receptorów androgenów dziesięć razy silniej niż testosteron, dlatego jego eliminacja jest kluczowa w tranzycji w kierunku kobiecym.

Estrogeny

Są cztery estrogeny: estradiol, estron, estriol i estetrol. Dwa ostatnie produkowane są tylko podczas ciąży i są istotne dla zdrowia płodu, lecz nie mają wpływu na tranzycję.

Estradiol jest głównym hormonem feminizującym, jako że w największym stopniu stymuluje wzrost gruczołów piersiowych oraz zachęca tłuszcz do odkładania się na udach, biodrach, pośladkach, piersiach i rękach, równocześnie zniechęcając do okładania się na brzuchu, skutkując krąglejszą figurą. Estradiol podnosi też produkcję kolagenu, skutkując delikatniejszą skórą, jak również bardziej elastycznymi ścięgnami i więzadłami.

Rola estronu w ciele stanowiła swojego rodzaju zagadkę medyczną, jako że ma znacznie niższą afiniczność wiązania względem estradiolu (0.6%) oraz bardzo niską zdolność transktywacyjną (4%). Hormon ten sprawia wrażenie, jakby nie robił nic, jedynie krążył po układzie krwionośnym. Jednakowoż, ma on unikalną zdolność do konwersji do i z estradiolu za sprawą grupy enzymów zwanej 17β-HSD, czyniąc go idealnym kandydatem do roli “baterii estrogenowej” wewnątrz ciała.

Nowe badania zaczynają sugerować, że ciało ludzkie może regulować całkowity poziom estradiolu poprzez uwalnianie HSD17B1 w celu przekształcenia estradiolu do estronu, jak i HSD17B2 dla odwrócenia tego procesu, jednak są to póki co bardzo wczesne rezultaty. Obydwa enzymy produkowane są w tkance gruczołowej i mogą odgrywać rolę w obecności cyklicznych symptomów przypominających miesiączkę u osób, u których estrogeny stanowią dominującą grupę hormonów i które nie posiadają jajników, jak np. transpłciowe kobiety.

Dla twojej wiadomości

Dlaczego osobom trans o żeńskiej płci urodzeniowej nie przepisuje się blokerów estrogenu wraz z testosteronem?

Są dwa osobne źródła estrogenów w obrębie żeńskiego układu rozrodczego. Jajniki zawierają 200-300 tysięcy pęcherzyków, struktur komórkowych produkujących jajka. Przysadka mózgowa produkuje hormon luteinizujący (lutropinę) oraz folitropinę, które stymulują dojrzewanie pęcherzyków. Komórki osłonki pęcherzyka produkują testosteron, który w komórkach Graafa konwertowany jest do estradiolu za sprawą produkowanego tam enzymu aromatazy. Jest to pierwsze, lecz nie największe, źródło estrogenu.

Uwaga: z tego powodu zespół wielotorbielowatych jajników sprawia, że jajniki produkują testosteron; torbiele jajników zakłócają produkcję aromatazy, przez co testosteron nie jest konwertowany do estrogenu.

Po dwóch tygodniach cyklu miesiączkowego podwzgórze komunikuje przysadce, aby rozpocząć produkcję lutropiny i folitropiny trzy do czterech razy większą niż na wcześniejszych etapach cyklu. Ten wzrost sprawia, że pęcherzyki nabrzmiewają, dopóki jeden z nich się nie oderwie, uwalniając tym samym jajo; sam pęcherzyk staje się następnie strukturą znaną jako ciałko żółte. To ciałko żółte zaczyna wówczas produkować progesteron oraz znacznie więcej estrogenów w celu przygotowania macicy na zapłodnione jajo. Po 10-12 dniach, jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, ciałko żółte zanika. To jest drugie źródło.

Branie testosteronu sprawia, że podwzgórze deaktywuje geny inicjujące wzrosty lutropiny i folitropiny, toteż jajniki nigdy nie dojrzewają, nigdy nie zachodzi owulacja i nigdy nie powstaje ciałko żółte. W rezultacie pozbywa się istotnego źródła estrogenu wewnątrz jajników.

Więc nie, Reddicie, to nie jest po prostu “ponieważ testosteron jest mocniejszy”, przyczyną jest to, że jajniki są o wiele bardziej skomplikowane niż jądra i łatwiej zakłócić ich działanie. Proszę, przestańcie powielać tę fałszywą informację.

Progestageny

Głównym progestagenem jest progesteron, który spełnia liczne role w organizmie i który został zidentyfikowany jako ważny składnik feminizującej terapii hormonalnej.

Jednym z głównych zadań, jakie spełnia receptor progesteronu, jest regulacja funkcji gonad (jajników i jąder). Podwzgórze jest pełne receptorów progesteronu i silnie reaguje na ich aktywację, ograniczając produkcję GnRH, co w rezultacie ogranicza produkcję lutropiny w przysadce mózgowej.

To lutropina daje sygnał jajnikom i jądrom, aby produkowały estrogeny i androgeny. Lutropina i jej siostrzany hormon folikulotropowy (folikulotropina) odgrywają kluczowe role w procesie owulacji, kolejnym dużym źródłem estrogenu u osób z jajnikami. Z tego powodu syntetyczne progestageny (progestyny), agonisty receptorów progesteronu, używane są często w antykoncepcji, aby zapobiec owulacji. U osób o męskiej płci urodzeniowej, progestageny są użytecznym narzędziem blokującym produkcję testosteronu.

Innym typem komórki pełnym receptorów progesteronu są tkanki gruczołów piersiowych. Progesteron jest kluczową postacią we wzroście i kształtowaniu się kanalików mlecznych. O ile niewiele jest badań naukowych pochylających się nad wpływem progesteronu na rozwój piersi, wśród społeczności osób transkobiecych krążą liczne anegdoty o znaczącej poprawie ich kształtu. Ustalono również, że progesteron zwiększa dopływ krwi do tkanek gruczołów piersiowych oraz przyczynia się do odkładania tłuszczu w obrębie piersi, gdzie obie te rzeczy zwiększają ich objętość.

Progesteron przyczynia się też do lepszego snu, poprawia krążenie, stymuluje ketogenezę (redukując stężenie trójglicerydów), poprawia metabolizm, jak również obniża ryzyko raka piersi.

Mineralokortykoidy

Mineralokortykoidy nie odgrywają żadnej roli w tranzycji, warte są jednak wzmianki z uwagi na jeden hormon: aldosteron.

Aldosteron zmniejsza przepływ krwi przez nerki. Produkowany jest przez nadnercza w celu regulacji gospodarki wodno-mineralnej ciała. Dlaczego ma to znaczenie?

Tak się składa, że jeden, powszechnie stosowany w transkobiecej terapii hormonalnej lek jest bardzo silnym antagonistem aldosteronu… i jest to spironolakton. Spironolakton łączy się z receptorami mineralokortykoidów silniej niż aldosteron, lecz ich nie aktywuje. Zamiast tego zapycha je, nie spowalniając przesączania krwi przez nerki.

To dlatego spironolakton sprawia, że tak często oddaje się mocz.