Czym jest gender?

Jeśli prześledzimy etymologię słowa do jego łacińskich korzeni, gender oznacza po prostu “rodzaj” (genus). Normandzki termin gendre używany był w XII w. do opisania własności “bycia męskim_ą albo kobiecym_ą”.

Wiele osób przypisuje ten termin psychologowi Johnowi Money, który zaproponował używanie terminu “gender” w 1955 r. w celu odróżnienia “płci umysłowej” od “płci fizycznej”. Niemniej Money nie był pierwszą osobą, która tak zrobiła. Antropolożka kulturowa Margaret Mead użyła tego terminu w 1949 r. w swojej książce “Mężczyźni i kobiety”, aby oddzielić zachowania i role przypisane do płci od samej płci biologicznej. The American Journal of Psychology (vol. 63, no. 2, 1950, pp. 312) opisał książkę następująco:

Książka, co więcej, która wykracza poza swoje założenia; informuje bowiem czytelnika o “genderze”, jak i “płci”, o męskich i kobiecych rolach, jak również o mężczyznach i kobietach i ich funkcjach reprodukcyjnych.

(…) Margaret Mead odchodzi od sprecyzowanych opisów na rzecz bardziej ogólnego porównania mężczyzn i kobiet w wielu społeczeństwach, ostatecznie docierając do analizy wzorców płciowych w naszej kulturze i naszych czasach.

W języku polskim termin “gender” tłumaczy się zwykle jako “płeć kulturowa” bądź “płeć kulturowo-społeczna”; często stosowany jest także jako skrót myślowy od “gender identity”, co z kolei tłumaczy się jako “tożsamość płciowa”. To właśnie tożsamość płciowa jest tym składnikiem, który odgrywa kluczową rolę w dysforii płciowej.

Płeć człowieka określa się na podstawie wielu aspektów, takich jak płeć hormonalna czy metrykalna. Skupimy się jednak na następujących trzech kryteriach:

• płeć genotypowa (chromosomalna): genetycznie zdefiniowany kariotyp organizmu (XX, XY oraz wszystkie inne warianty),
• płeć fenotypowa: obserwowalne drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe (dystrybucja tłuszczu i mięśni, struktura kostna, piersi, zarost…),
• tożsamość płciowa (płeć psychiczna): nieobserwowalna charakterystyka płciowa, wewnętrzny model psychiczny płci tej osoby oraz sposobu na wyrażanie tej płci.

Każdy z tych trzech aspektów może przyjąć jakąś wartość z pewnego zakresu. Prawdopodobnie uczono cię na lekcjach biologii, że istnieją tylko dwa typy chromosomów, żeński XX oraz męski XY, podczas gdy w rzeczywistości istnieje o wiele więcej permutacji, jakie mogą występować u ludzi.

Tak samo wiele osób uważa, że również fenotyp jest binarny, lecz biologia wie już od setek lat, że jeśli umieścisz na wykresie wszystkie charakterystyki płciowe populacji, wykres, który uzyskasz, będzie przedstawiał rozkład bimodalny, w którym większość populacji znajduje się wewnątrz percentyla dwóch grup. Z tego wynika, że część ludzi nie mieści się w typowych dwóch grupach – z natury tego, jak działa życie. Wiele osób znajduje się pomiędzy, z charakterystykami typowymi dla obojga płci.

Natomiast tożsamość płciowa jest znacznie bardziej… ezoteryczna. Istnieje wiele sposobów, w jakie ludzie próbowali przedstawić spektrum płci, lecz nikt nie uchwycił go dogłębnie, ponieważ spektrum samo w sobie jest bardzo abstrakcyjnym konceptem.

W telegraficznym skrócie – niektóre osoby są bardzo męskie, niektóre bardzo kobiece, niektóre nie odczuwają żadnej tożsamości płciowej, niektóre odczuwają obydwie, niektóre znajdują się gdzieś pośrodku, niektóre zaś przy krawędziach. Niektóre osoby oscylują wokół spektrum w nieprzewidywalny sposób, zmieniając się jak kierunek wiatru. Jedynie my sami możemy określić swoją tożsamość płciową, nikt nie może zrobić tego za nas.

Tożsamość płciowa to po części konstrukt społeczny, po części wyuczone zachowania, a po części procesy biologiczne, które zachodzą bardzo wcześnie w życiu człowieka (a nawet płodu).

Istniejące dowody wskazują na to, że tożsamość płciowa kształtuje się podczas ciąży wraz z formowaniem się kory mózgowej (więcej na ten temat w sekcji “Przyczyny dysforii płciowej”). Ten model płci psychicznej informuje, na poziomie podświadomości, ku którym częściom spektrum płci skłaniać się będzie dana osoba. Wpływa na zachowanie, odbiór rzeczywistości, doświadczanie pociągu (osobne od orientacji seksualnej i wpływu hormonów), a także na sposób zawiązywania i utrzymywania relacji.

Tożsamość płciowa wpływa także na oczekiwania mózgu wobec otoczenia, w jakim rezyduje (czyli wobec ciała), i gdy to środowisko nie spełnia oczekiwań, mózg emituje sygnały alarmowe w postaci depresji, depersonalizacji, derealizacji oraz dysocjacji. To są podświadome sposoby mózgu na zasygnalizowanie sobie, że coś jest bardzo nie tak.

Pod względem społecznym tożsamość płciowa obejmuje nasz habitus: nasz sposób prezentacji, nasze manieryzmy i zachowania, jak się komunikujemy, jak reagujemy, czego oczekujemy od życia i role, jakie spełniamy na przestrzeni życia. Susan Stryker tak opisała habitus w swojej książce “Transgender History”:

Duża część habitusu obejmuje manipulowanie naszymi drugorzędowymi charakterystykami płciowymi w celu zakomunikowania innym naszego własnego poczucia tożsamości—czy to poprzez kołysanie biodrami, gestykulację, pakowanie na siłowni, zapuszczanie włosów, noszenie ubrań z wycięciem akcentującym dekolt, golenie pach, pozostawianie widocznego zarostu na twarzy bądź mówienie z wzrastającą lub opadającą na końcu zdania intonacją. Często te sposoby poruszania się i stylizacji internalizują się tak mocno, że myślimy o nich jako o czymś naturalnym, nawet jeśli—biorąc pod uwagę, że wszystkich tych rzeczy nauczyli_łyśmy się poprzez obserwację i praktykę—mogą być lepiej zrozumiane jako kulturowo nabyta “druga natura”.

W rzeczy samej, to wszystko czynniki kulturowe; cechy, które rozwinęły się w populacji na przestrzeni czasu. Niezależnie od bycia w gruncie rzeczy “wymyślonymi”, są one wciąż silnie upłciowione; ludzi nieświadomie ciągnie do upłciowionego habitusu ich wewnętrznego ja. Kiedy odmawia się osobie dostępu do tych społecznych aspektów, skutkuje to dyskomfortem ze swoją pozycją społeczną.

Eksperymenty Johna Moneya miały na celu potwierdzenie jego przekonania, że gender jest w całości konstruktem społecznym i że każde dziecko można wychować tak, aby wierzyło, że jest kimkolwiek, czego się je nauczy. Jego eksperyment był kompletną klapą (zobacz sekcję “Dysforia biochemiczna”). Tożsamość płciowa nie zmienia się, każdy człowiek ma tę samą tożsamość płciową w wieku lat 40 i 4. Co się zmienia natomiast, to przychodzące z czasem i doświadczeniem zrozumienie własnej tożsamości płciowej.

Te negatywne symptomy (depresja, derealizacja, dyskomfort społeczny) to symptomy dysforii płciowej.

Tożsamość płciowa nie jest natomiast orientacją seksualną. Co prawda używamy do opisu orientacji terminów relatywnych względem tożsamości płciowej (homo-/hetero-/biseksualny_a itp.), lecz sama tożsamość nie wpływa na seksualność, a seksualność nie odgrywa roli w tożsamości. Istnieją też określenia na orientację niezależne od tożsamości płciowej – androseksualność (pociąg do mężczyzn) i gyneseksualność (pociąg do kobiet).

Co to znaczy być niebinarne?

Niebinarność może być przedstawiona w najprostszy sposób jako brak wyłącznego powiązania z płcią męską albo kobiecą. Może to być brak powiązania z którąkolwiek płcią (apłciowość), całkowite powiązanie z obydwoma (bipłciowość), częściowe powiązanie z obydwoma (androgyne), powiązanie zmienne w czasie (płynnopłciowość/genderfluid), częściowe powiązanie (demipłciowość/demigender) czy nawet powiązanie z całym spektrum płci jednocześnie (panpłciowość/pangender).

Może to być powiązanie jedynie z pewnymi aspektami płci kulturowo-społecznej. Dla przykładu, demidziewczę może być osobą o płci żeńskiej przypisanej przy urodzeniu, która tylko w części utożsamia się z kobiecością, może też być osobą o przypisanej płci męskiej, która przechodzi terapię hormonalną dla ulżenia dysforii fizycznej i ma kobiecy fenotyp, ale nie utożsamia się silnie ze społecznymi aspektami kobiecości.

Oczywiście tożsamość i ekspresja płciowa są o wiele bardziej złożone niż to uproszczone wyjaśnienie.